تاریخچه سکنجبین در طب سنتی و فرهنگ ایران | ابوعلی سینا
تاریخچه سکنجبین در طب سنتی
سِکنجبین یکی از قدیمیترین نوشیدنیهای دارویی ایرانی است که سابقهای چند هزار ساله دارد. در آثار بزرگان طب مانند ابنسینا، رازی و حکیم عقیلی خراسانی، این نوشیدنی همواره با احترام و دقت علمی بررسی شده و به عنوان داروی غذایی کاربرد داشته است.
ریشه واژه “سکنجبین”
واژهی عربی سُکنجبین در اصل برگرفته از فارسی کهن سرکهانگبین است:
- سرکه: مایع ترشمزه حاصل از تخمیر میوهها
- انگبین: به معنای عسل یا هر مادهی شیرین طبیعی
در واقع، «ترکیبات سکنجبین» یعنی ترکیب «سرکه + شیرینی طبیعی» که در طول قرون، بهعنوان یک شربت دارویی کامل توسعه یافته است.
سکنجبین در منابع تاریخی و متون کهن پزشکی
۱. در طب یونانی و ایرانی
پزشکانی مانند جالینوس از ترکیب سرکه و عسل به عنوان تببر، پاککننده اخلاط و بازکننده عروق استفاده میکردند. این دانش بعدها به طب ایرانی منتقل شد.
۲. ابنسینا در کتاب قانون در طب
سکنجبین دو گونه است:
یکی مُحلِّل و مُسهِل، دیگری مقوّی و مبرد.
اگر با سرکه ترش و شیرینی کم باشد، حرارت صفرا را فرو مینشاند.
اگر شیرینی غالب باشد، معده را تقویت و حرارت جگر را تعدیل میکند.
ابنسینا بر نسبت سرکه به شیرینی تأکید دارد؛ این نسبت در نسخهنویسی طب سنتی، کاملاً تعیینکننده نوع اثر دارویی است.
۳. رازی در الحاوی فی الطب
سکنجبین اگر با آب خیار یا کاسنی آمیخته شود، در گشاد کردن عروق کبد و تحلیل صفرای غالب مفید است. همچنین در رفع تشنگی و حرارت احشاء سودمند است.
۴. حکیم عقیلی خراسانی در مخزنالادویه
سکنجبین مرکب، از جمله شربتهای مفرده و مرکبه است که به تدبیر مزاج صفراوی و تنقیه خلط حادّه مفید باشد.
۵. متون دوره صفویه و قاجار
در این دوران، انواع سکنجبین نوشیدنی رایج میان اشراف و مردم عادی بود. ترکیب آن با کاهو، خیار یا برگهای سبز در تابستان بسیار محبوب و توصیهشده بوده است.
در برخی سفرنامههای اروپایی، از سکنجبین به عنوان “شربت شیرین و ترشی که ایرانیان با برگ سبز مصرف میکنند” یاد شده است.
جایگاه سکنجبین در طب سنتی ایرانی
در طب سنتی، سکنجبین یک غذای دارویی (داروی غذایی) محسوب میشود. با تغییر ترکیبات آن، میتوان برای مزاجهای مختلف نسخههای گوناگونی تهیه کرد:
- نوع سرکه (انگور، سیب، خرما)
- نوع شیرینکننده (عسل، شکر سفید، شکر قهوهای)
- نوع گیاه افزودهشده (نعناع، گل سرخ، کاسنی، رازیانه و…)
سکنجبین در زندگی امروز؛ چقدر از این گنجینه بهره میبریم؟
چقدر برای تبهای ساده به دارو و پزشک پناه میبریم؟
در حالیکه سکنجبین قرنها به عنوان تببر طبیعی و بیضرر معرفی شده است…
چقدر عروق قلب افراد دچار گرفتگی میشود و به اتاق عمل میرسد؟
آیا میدانیم که مصرف منظم سکنجبین میتواند به پیشگیری از گرفتگی عروق، چربی خون و فشار بالا کمک کند؟
چقدر یبوست در بین مردم شایع است؟
یبوست «امالامراض» نامیده شده، و سکنجبین یکی از بهترین درمانهای طبیعی آن است…
چقدر از سکنجبین به عنوان نشاطآور طبیعی برای کاهش استرس و افسردگی استفاده میشود؟
در حالیکه ترکیب آن با گل سرخ یا زعفران، بر روح و روان اثر آرامبخش دارد…
چرا در مراسمها و مجالس به جای نوشابه و نوشیدنیهای بیخاصیت، از شربت سکنجبین استفاده نمیکنیم؟
جمعبندی و دعوت به بازگشت به طب سنتی
- سکنجبین، فقط یک نوشیدنی نیست.
بلکه میراثی است از حکمت ایرانی، تجربه هزارانساله و دارویی که هم غذایی است و هم درمانی. - در منابع کهن:
- ابنسینا آن را در دو دسته درمانی دقیق طبقهبندی میکند.
- رازی از ترکیبهای پیشرفته آن با گیاهان دارویی صحبت میکند.
- حکمای پس از آن، سکنجبین را نسخهای منعطف و قابل تنظیم بر اساس مزاج فرد میدانند.
سکنجبین میتواند نقشی کلیدی در پیشگیری و حتی درمان بسیاری از بیماریها مانند تب، چربی خون، فشار بالا، گرفتگی عروق، یبوست، صفرا، سوءهاضمه، غم و استرس و… داشته باشد.
حال، سوال اصلی اینجاست:
ما چقدر از این داروی شگفتانگیز بهرهمند شدهایم؟
آیا وقت آن نرسیده که سکنجبین را دوباره به سفرههایمان برگردانیم؟
